Karabağ sorununa kısa bir bakış, Sovyetler Birliği'nin dağılma sürecinde Ermenilerin bu bölgelerde hak iddia etmesiyle başladı. Ermeniler, 28 Aralık 1991'de Hankendi'yi, 1992'de Hocalı ve 8 Mayıs 1992'de Şuşa'yı işgal etti. Daha sonra 18 Mayıs 1992'de Laçın, 2 Ekim 1992'de Hocavend, 2 Nisan 1993'te Kelbecer ve 7 Temmuz 1993'te Ağdere'yi de ele geçiren Ermeniler, 23 Temmuz 1993'te Ağdam'a girdi. Ağdam'ı, 23 Ağustos 1993’te Cebrayıl, 23 Ağustos 1993’te Fuzuli, 31 Ağustos 1993’te Gubadlı ve 29 Ekim 1993’te Zengilan illerinin işgali izledi. Azerbaycan topraklarının yüzde 20'si işgal edilirken bir milyona yakın insan da yaşadıkları bölgeleri terk etmek zorunda kaldı. Toplam bin 154 kilometre kare büyüklüğünde olan Ağdam, Azerbaycan'ın en kadim toprağı sayılıyor. İşgal sırasında Ağdamı savunurken binlerce Azerbaycanlı kahramanca şehit oldu.
1992 yılında, 33 yıl önce 1.Dağlık Savaşı’nda tıbbı yardım götürdüğüm, bir süre kaldığım ve görmeyi çok istediğim Ağdam şehrinde mayınlı arazide yürütülen mayın temizleme çalışması ve güvenlik nedeniyle Ağdam şehir merkezine ziyaret etme imkanı olamadı. 33 yıl aradan sonra Ağdam’ın yakın çevresini ve birkaç yüz metre ileride Ağdam şehrinin merkezinde ayakta dim dik duran ve hatırılarımda kalan Ağdam Cuma Camii’yi görme şansım oldu. Bu arada harabeye dönüştürülen Ağdam'da imar, yol yapımı ve restorasyon çalışmaları tüm hızı ile devam ediyor, daha doğru yeni bir şehir kuruluyor.
Azerbaycan, 27 yıl Ermenistan işgali altında kalan ve bu dönemde tamamen yıkılan Ağdam şehrini yeniden inşa ediyor. İşgal döneminde şehirde neredeyse bir tek sağlam yapı kalmadığı için "Kafkasya'nın Hiroşiması" ve "hayalet şehir" diye nitelendirilen Ağdam'da artık hummalı imar ve ihya çalışmaları sürüyor.
Hatırlatmak gerekirse, 1. Karabağ Savaşı sırasında en stratejik noktalarından biri olarak kabul edilen Ağdam şehri 23 Temmuz 1993'te Ermeni silahlı birlikleri tarafından işgal edildi. Yerleşim merkezi tamamen harap edilerek şehir nüfusu Azerbaycan'ın doğu bölgelerine göç etmeye zorlandı. İşgale giden süreçte Ağdam’ın savumasında yaklaşık 6.000 şehit verdi. Şehitlerden 16'sı Azerbaycan'ın Milli Kahramanı'dır. Ağdam 1. Karabağ Savaşı’nda en fazla şehit veren illerin başında geliyor. Ağdam’ın savunmasında düşmanla yakın mesafeden göğüs göğüse şiddetli çatışma ve çarpışmalar yaşandı ve nice şehitler verildi.
Ağdam, Ermenistan işgali öncesi Kafkasya’nın en güzel kentlerinden biriydi. İşgalden önce 153 bin kişinin yaşadığı Ağdam şehrinde 1. Karabağ Savaşı sonrasında Ermenistan tarafından harabeye dönmüş halde, neredeyse yapılar tamamen yıkılmış durumda. Ağdam’ın merkezinde bulunan Ağdam Cuma Camii, Ermenilerin 20 Kasım 2020 yılında çekildiğinde şehirde ana yapısı nispeten sağlam kalan tek binası olan 19. yüzyılda inşa edilen çift minareli Ağdam Cuma Camii’de oldukça kötü ve bakımsız durumdaydı. Şehri kurtaran Azerbaycan askerleri ilk iş olarak camiyi temizlemiş, minarelere Azerbaycan bayrağını asmıştı.
Ağdam'da artık hummalı imar ve ihya çalışmaları sürüyor. Bir yandan inşaat faaliyetlerinin sürdüğü Ağdam’da bir yandan da mayınlar temizleniyor. Ağdam'da yol ve elektrik gibi altyapı projelerini tamamlayan Azerbaycan hükümeti, 2025 sonuna kadar şehre 10 bin Ağdam sakininin geri dönmesini, sonraki yıllarda ise bu sayının 100 bine çıkmasını hedefliyor. Bunun için şehrin farklı bölgelerinde yeni mahalleler kuruluyor, binalar yükseliyor. Tüm yapıların "akıllı şehir" konseptiyle yapılıyor.
İşgalden önce bölgenin sanayi merkezi olan şehrin yine aynı istikamette gelişmesi hedefleniyor. Şehri yeniden sanayi merkezine çevirmek üzere Ağdam Sanayi Parkı kuruldu. Ağdam Endüstri Parkı’na kurulan yeni tesisler Azerbaycan’a yönelik üretimin yanında ihracata da odaklanacak. Ağdam’da ana yapısı sağlam kalan tek yapı özelliği bulunan Ağdam Cuma Camii'nde yapılan restorasyon ve bakım çalışmaları tamamlandı ve Ağdam Cuma Camii işgal öncesi günlerine döndü. Demiryolu döşeniyor, muhtemelen bu yıl kullanıma açılacak. Yani, Ağdam'a demiryolu ile rahatça gelmek mümkün olacak. Gar kompleksi inşa ediliyor.
Şehrin ve köylerin hızlı imar ve restorasyonunun yanı sıra, burada yaşayacak sakinler için modern altyapı oluşturuluyor. Zorunlu göçmenlerin kendi ana yurtlarına dönmesi için her türlü koşul sağlanıyor. Yeniden inşa edilen Ağdam şehrinin yanı sıra, köylerde de yapım çalışması sürüyor. Büyük dönüş programı çerçevesinde Sarıcalı, Kengerli ve Xıdırlı köylerinde geniş ve kapsamlı inşaat ve yapım çalışmaları yürütülüyor, altyapı projeleri hayata geçiriliyor. Burada atölyeler, toplum merkezleri, çok fonksiyonlu binalar, okullar, anaokulları ve köy pazarlarının inşaatı da tamamlanmak üzere. Kendi topraklarından koparılarak göçe zorlanan Ağdamlılar, özlem duydukları ata topraklarına kavuşmak için gün sayıyor.
